Mieczysław Niedziałkowski należał do wybitnych działaczy polskiego ruchu socjalistycznego w okresie od zarania II Rzeczypospolitej do początku okupacji hitlerowskiej. Urodził się w 1893 r. w Wilnie z wywodzącej się ze zubożałego ziemiaństwa rodzinie inteligenckiej.
Już jako uczeń w gimnazjum związał się z ruchem filareckim reprezentowanym przez Związek Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej o programie zbliżonym do niepodległościowego PPS. Po wybuchu I wojny światowej udał się do Warszawy, gdzie wstąpił do PPS i stał się aktywnym jej członkiem. W 1915 r. został członkiem Warszawskiego Komitetu Okręgowego, a rok później Centralnego Komitetu Robotniczego PPS, od 1916 r. również członkiem Rady Naczelnej. W niepodległej Polsce będąc najmłodszym posłem Sejmu Ustawodawczego współtworzył uchwaloną Konstytucję Marcową 1921 r. W latach 1921 – 1924 był sekretarzem Centralnego Komitetu Robotniczego PPS, a w latach 1924-1927 Centralnego Komitetu Wykonawczego. Jako polityk-publicysta wchodził w skład redakcji wielu pism PPS, m.in. „Jedności Robotniczej /1917-1918/. Po śmierci Feliksa Perla w 1927 r. został naczelnym redaktorem „Robotnika” aż do 1939 r.
Niedziałkowski od 1922 r. reprezentował PPS w II Międzynarodówce, od 1925 r. był członkiem jej egzekutywy. Od 1922 r. do 1935 r. posłem na sejm II RP. Po zamachu majowym Piłsudskiego w 1926 r. przeszedł do opozycji - współtworzył Centrolew przeciw rządom sanacji. W 1937 r. był aktywnym uczestnikiem XXIV Kongresu PPS w Radomiu i autorem jego najbardziej lewicowego społeczno-politycznego programu. W czasie kampanii wrześniowej 1939 r. brał udział w obronie Warszawy. Podczas hitlerowskiej okupacji był działaczem konspiracyjnej PPS, członkiem kierownictwa Służby Zwycięstwa Polski. Aresztowany w grudniu 1939 r. przez gestapo został rozstrzelany wraz z grupą więźniów z Pawiaka 21 czerwca 1940 r. w Palmirach.
Postać M. Niedziałkowskiego spotkała się z dużym zainteresowaniem wielu historyków. Na czoło wśród nich wybija się świetny historyk polskiej lewicy Michał Śliwa ze swoją o biograficznym charakterze książce p.t. „Myśl polityczna Mieczysława Niedziałkowskiego (1893 – 1940)”, Warszawa 1980. O M. Niedziałkowskim jako wybitnym działaczu politycznym m.in. pisali : Aleksandra Tymieniecka, Marian Marek Drozdowski, Jan Tomicki, Adam Ciołkosz, Andrzej Friszke, Juliusz Bardach, Konstanty Grzybowski, Jan Kowalski i Wojciech Dojlido, S. Woszczyńska. Autorzy koncentrowali swoją uwagę głównie na działalności M. Niedziałkowskiego w II RP i krótkim okresie w konspiracji po klęsce wrześniowej. Okres młodości i działalność bohatera w latach I wojny światowej wzbudzały znacznie mniejsze zainteresowanie. Istniejącą lukę w biografii bohatera wypełnia recenzowana praca Kamila Gibały. Przystępując do pracy nad książką jako cel postawił sobie : „… możliwie wszechstronne omówienie jego (M. Niedziałkowskiego) społecznego zaangażowania a później działalności politycznej sensu stricte w szeregach ruchu filareckiego oraz PPS”.
Innym obszarem zainteresowania K. Piskały był proces kształtowania światopoglądu Niedziałkowskiego i ukazania jego drogi wiodącej do roli głównego teoretyka PPS. Autor jako student Wydziału Historii Polski Najnowszej Uniwersytetu Łódzkiego realizując swoje cele natrafiał na duże trudności przy sięganiu do bazy źródłowej znajdującej się w dużym rozproszeniu (Wilno, Petersburg, Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław).
Autor w poszukiwaniu publicystycznej działalności Niedziałkowskiego przeprowadził kwerendę w kilkudziesięciu tytułach prasowych. Był to uzasadniony kierunek działania, gdyż publicystyka była bardzo ważnym kierunkiem działania bohatera.
Recenzowana książka posiada układ chronologiczny. Składa się ze wstępu, siedmiu rozdziałów, zakończenia, wykazu źródeł i literatury. Zakres chronologiczny pracy obejmuje okres od urodzenia bohatera do listopada 1918 r., to jest do odzyskania niepodległości przez Polskę.
Autor rozpoczyna tekst książki od charakterystyki zróżnicowanej politycznie i światopoglądowo rodziny Niedziałkowskich. Jego ojciec Konrad był członkiem Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii „Proletariat” działającej na ziemiach Królestwa Polskiego. Stryj Mieczysława, Karol Antoni wybrał drogę kariery duchownej. Będąc biskupem kościoła katolickiego sprawował funkcję ordynariusza diecezji łucko-żytomierskiej – zasłynął jako konserwatywny przedstawiciel duchowieństwa polskiego. Inni dwaj stryjowie Mieczysława uczestnicy powstania styczniowego 1863 -1864 r. zginęli w potyczce z wojskiem rosyjskim. Pociągnęło to konfiskatę majątku rodzinnego.
W opisie naukowym pracy autor zastosował metodę stawiania pytań i udzielania na nie odpowiedzi. Jako przykład może posłużyć pytanie dlaczego bohater jako młody człowiek przystąpił do filareci, następnie wstąpił do PPS. Być może posłużył się postępowaniem Józefa Piłsudskiego, który po powrocie do Wilna z zesłania w 1892 r. uznał PPS za jedyną siłę polityczną, która nabierała rozmachu i rokowała realną nadzieję na skuteczną walkę o odzyskanie niepodległości przez Polskę i na uprzedmiotowienie mas ludowych wraz z demokratyzacją życia społecznego.
Czytelnik zapoznający się z książką K. Piskały, orientujący się w historii PPS może zapytać o światopogląd i stosunek do religii M. Niedziałkowskiego. Bohater bowiem nie ukrywał swej religijności, co było rzadkim zjawiskiem wśród działaczy socjalistycznych. Autor książki posługując się dostępnymi źródłami odpowiada na to pytanie. M. Niedziałkowski był osobą religijną i nigdy nie podważał sensu wiary. Ale jednocześnie czuł się socjalistą. Nazywał oszustwem twierdzenie, że socjalizm jest z natury rzeczy wrogiem religii, godził socjalizm z religią (s.242). Uznawał zasadę, że „każdy człowiek ma niezaprzeczone prawo wierzyć według własnego uznania, według własnej woli”. Książka K. Piskały jest przede wszystkim próbą odpowiedzi na pytanie w jaki sposób M. Niedziałkowski zdobywał pozycję w środowisku lewicy niepodległościowej i mimo młodego wieku był ważną osobą w hierarchii PPS i liczącym się parlamentarzystą.
Recenzowana książka i pozostałe prace naukowe i publicystyczne z zakresu polskiego ruchu socjalistycznego pozwala mieć nadzieję, że młodego /1988 r./ autora wyrasta poważny naukowiec i działacz polskiej lewicy.
Jan Pytel, dr historii, działacz społeczny, członek Komisji Historycznej PPS
---
Kamil Piskała, „Mieczysław Niedziałkowski - początki politycznej działalności i kształtowania światopoglądu (1893- 1940)”, Warszawa 2014, ss. 285.